Zespół Dworski w Sobieskiej Woli Pierwszej

Sobieska Wola Pierwsza to bardzo stara wieś leżąca w górnym biegu rzeki Giełczew koło Krzczonowa, znana była już w drugiej połowie XV wieku. W 1461 roku jako Wola Gyelczewska lub Wola Gielczwiczka, a od roku 1462 Gielczewicka, Gielczowiczka i Giełczewska. Według dokumentów sądowych wieś ta graniczyła wówczas z polami Żółkiewki i była własnością dziedzica o nazwisku Kaszowski. W 1465 roku należała już do Stanisława i Jana Pełków, i nazywała się Wola Wyszmuntowska. W 1496 roku dziedzicem wsi był Stanisław i jego żona Katarzyna, córka Piotra Pszonki, ówczesnego podsędka lubelskiego. Była to duża wieś i miała początkowo równocześnie kilku właścicieli, z których każdy mógł inaczej nazywać swoją część. W 1529 roku zapisano ją jako Gielcziczka Vola i Wola Domini – własność Sobyenski, Sobyeuski, czyli Sobieskich. Z dokumentu wynika, że płacili oni dziesięcinę z folwarku co drugi rok plebanowi w Krzczonowie, dziesięcinę pieniężną biskupowi w wysokości jednej grzywny i czterdziestu pięciu i pół grosza.


Rys. 1. Dworek w Sobieskiej Woli Pierwszej, fot. Bogusław Okupny

Najprawdopodobniej Sebastian Sobieski, syn Stanisława a wnuk Mikołaja z Sobieszyna, przez ożenek z Barbarą Giełczewską stał się pierwszym z Sobieskich dziedzicem Woli Giełczewskiej, późniejszej Woli Sobieskiej. Po Sebastianie była ona, jak wynika z genealogii tego rodu, kolejno w rękach Jana Sobieskiego (seniora) potem jego syna, Marka Sobieskiego, senatora, chorążego nadwornego koronnego, kasztelana i wojewody lubelskiego i dziadka przyszłego króla polskiego Jana III Sobieskiego. W 1547 roku Marek Sobieski będąc już w posiadaniu Woli Giełczewskiej, noszącej nazwę Sobieskiej, nabył lub otrzymał z posagiem żony, Katarzyny Tęczyńskiej, niedalekie stare Pilaszkowice, i Wolę nazywano wtedy przez jakiś czas Wolą Pilaszkowską.

Na przełomie XVI i XVII wieku Sobiescy wystawili w Woli, zwanej od tej pory Wolą Sobieską, okazały dwór i otoczyli go parkiem krajobrazowym z pięknym drzewostanem. W latach 1668-1673 Wola Sobieska stała się oficjalną nazwą dóbr i wsi. Obecny dwór został wzniesiony dopiero w pierwszej połowie XIX wieku. Zamieszkała w nim Regina Stryjeńska i mieszkał tu stale w latach 1831-1845 również Piotr Stryjeński, głowa rodu z linii lubelskiej. Przez wiele lat dwór w Woli Sobieskiej promieniował wtedy kulturą na okolice. Regina Stryjeńska potrafiła stworzyć w Woli Sobieskiej drugie gniazdo rodzinne dla swoich krewnych i skoligaconych, rozrzuconych po świecie po sprzedaży rodowego majątku w Stryjnie. Po pewnym czasie, nie mogąc dać sobie rady z gospodarstwem, zaproponowała mężowi swojej siostrzenicy, Gniewskiemu – właścicielowi Przybysławic w Sandomierskiem, aby zajął się administracją jej majątku. W niedługim czasie tak jednak zadłużył on Wolę Sobieską, że ze sprzedaży majątku wystarczyło środków na zapłacenie jej dożywocia w Woli Gałęzowskiej, dokąd przenieśli się obydwoje z Piotrem. Regina Stryjeńska zmarła tam w 1867 r., zaś pięć lat później, w 1872 roku, zmarł Piotr Stryjeński, który został pochowany na cmentarzu ewangelickim w Lublinie. W latach 1867 do 1886 roku właścicielem zespołu dworskiego w Woli Sobieskiej był Konstanty Goniewski.

W 1883 roku majątek w Woli Sobieskiej posiadał 672 morgów (ok. 376 ha) : w tym gruntów ornych i ogrodów 457 morgów, łąk 27 morgów, pastwisk 98 morgów, stawów 8 morgów, lasu 51 morgów i nieużytków 31 morgów. Istniało tam wówczas 5 budynków murowanych i 14 drewnianych.


Rys. 2. Alejka prowadząca do dworku, fot. Bogusław Okupny

Po Konstantym Goniewskim, w końcowych latach XIX wieku, majątkiem zarządzał Władysław Lewiński, od którego Fabian (Bogdan) Rzewuski, syn Józefa nabył dobra wolińskie za sumę 41 000 rubli 24 czerwca 1896 roku (co zapisano do księgi hipotecznej 8 lutego 1901 roku). Od Fabiana Rzewuskiego w dniu 31 sierpnia 1900 nabył część dóbr w Woli Sobieskiej, za sumę 10 700 rubli Żyd Moszek Wulf Pelcsyja. Józefa Chaima, który 5 marca 1904 roku nabył jeszcze od tegoż Fabiana Rzewuskiego obszar 550-878 sążni kwadratowych, natomiast jednocześnie sprzedał część ziemi z tego majątku 13 lutego 1907 roku za sumę 1800 rubli niejakiej Katarzynie Basiak z domu Lis, córce Szczepana.

Moszek Wulf Pelc sprzedał znowu 878 sążni kwadratowych ziemi w dwu równych częściach Janowi Podgórskiemu, synowi Kazimierza, i jego żonie Mariannie, córce Franciszka: z domu Barszczewskiej, za sumę 650 rubli każda. W 1903 roku powierzchnia po sprzedażach majątku w Woli Sobieskiej wynosiła 409 morgów 211 prętów, a więc około 274 ha, a w 1909 roku było tu użytkowane 493 morgi 221 prętów, czyli 276 ha. Po roku 1909 majątek w Woli znajdował się w rękach Faustyna Płacheckiego, jak zanotowano w dokumentach. W dniu 19 września, czyli 2 października 1911 roku majątek o wielkości 493 morgi i 221 prętów kupił Tomasz Watson. W 1912 roku gruntownie wyremontowano świeżo nabyty dwór i obiekty gospodarcze. W 1927 roku dobra w Woli Sobieskiej otrzymała w spadku Janina Watson, od 1931 roku Stachowiczowa, która gospodarzyła tutaj do lata 1944 roku. W okresie międzywojennym prowadzono tu hodowlę zarodową koni czystej krwi arabskiej i hodowlę ryb.

W latach trzydziestych XX wieku rozparcelowano 234 morgi i 46 pręty ziemi. W 1939 roku rozebrano stary, drewniany dwór, ze względu na zły stan techniczny, a murowaną przy nim stojącą część poddano gruntownemu remontowi. W Woli Sobieskiej w latach 1942-43 inwentarz wykazywał 128 ha, w tym: 108 ha pola, 4 ha łąk, 6 ha ogrodów, podwórza, drogi i nieużytki 2,53 ha. Do wojny istniał więc dwór w Woli Sobieskiej z pełnym wyposażeniem budynków gospodarczych usytuowanych na południowy zachód od dworu. We wschodniej części stał młyn na usypanej grobli. W niewielkiej odległości od dworu za parkiem były czworaki dworskie, w których mieszkała służba. Dojazd do dworu był od strony północnej, drogą prowadzącą przez wieś i osadę młyńską wzdłuż stawów przy rzece obok ściany parku w alei starych, do dziś rosnących lip z dawnych czasów.


Rys. 3. Park podworski, fot. Bogusław Okupny

Na mocy dekretu w 1944 roku majątek, jak wszystkie inne posiadłości ziemiańskie, rozparcelowano. W latach 50-tych nastąpił upadek dawnej świetności dworu, parku i całego ich otoczenia. Rozebrano walące się obiekty gospodarcze i czworaki. Dwór posiadał wielu jeszcze użytkowników: Gromadzką Radę Narodową, pocztę i ośrodek zdrowia. Nie zabiegano o remonty, estetykę i wystrój zewnętrzny parku i otoczenia. Zachował się jedynie zarys alei grabowej i starych lip. Zniknęły sad owocowy i warzywnik dworski za parkiem, a także stare spichlerze, stajnie, obory, stodoły, które przylegały do parku.

Społeczność wsi w 1958 roku postanowiła wybudować na terenie posiadłości dworskiej kościół. Najpierw w dawnej podworskiej stodole urządzono kaplicę, gdzie odprawiano nabożeństwa, a potem dzięki staraniom parafian i pierwszego księdza proboszcza Czesława Wójcika zbudowano na dawnym placu dworskim świątynię.


Rys. 4. Kościół pw. Św. Stanisława Biskupa, fot. Bogusław Okupny

W roku 2003 dwór trafił w ręce gospodarza, który – dosłownie w ostatniej chwili – uratował nieruchomość przed całkowitym upadkiem, przeprowadzając gruntowny, generalny remont całego obiektu. Obecnie remont dworu znajduje się w fazie wykończeniowej. Zespół dworsko-parkowy w Sobieskiej Woli Pierwszej – położony jest w malowniczej okolicy, w sąsiedztwie Krzczonowskiego Parku Krajobrazowego, na wzniesieniu, nad rzeczką składa się ze starego dworu otoczonego 2,3 hektarowym parkiem ze starodrzewiem.

Źródło:
[1] http://www.powiatlubelski.pl/miejsca/krzczonow/dwor-w-sobieskiej-woli/