Rys. 1. Haft krzyżykowy w wykonaniu Bogumiły Wójcik, fot. M. Pietrusza
Zasadniczą cechą haftu krzczonowskiego było to, że ściegi tego haftu biegły w obu kierunkach – pionowym lub poziomym i składały się z kilku motywów, łączonych ze sobą i grupowanych rytmicznie. Tworzyły one zespoły, biegnące w jednym kierunku, bez załamań, wzdłuż lub wszerz materiału lnianego. Materiał, z którego były szyte koszule był wykonywany w domowych warsztatach tkackich – w porównaniu z materiałem lnianym ze współczesnej produkcji przemysłowej, splot własnej roboty miał o wiele większą liczność wątków i osnowy (był „gęstszy”). Haftowanie w „gęstej” tkaninie wymagało nie lada umiejętności i cierpliwości.
Rys. 2. Tradycyjne hafty krzczonowskie, wykonanie Bogumiły Wójcik na podstawie [2] i [3], fot. Łukasz Surma
Najstarszymi motywami haftu były:
- stebnówka – pojedyncza (rys. 2.1), podwójna (rys. 2.2), potrójna (rys. 2.3) lub poczwórna (rys. 2.4) wykonana białą nitką; stebnówką zdobiono i zarazem szyto kołnierze i mankiety koszul,
- obrzucka – (rys. 2.5) – ściegiem tym wykańczano/obrzucano brzegi kołnierza i mankietów
- cyra (lub cyrka) – (rys. 2.6 oraz 2.7) – ściegu tego używano przede wszystkim do łączenia górnych części rękawów koszul z przyramką; cyrę wzbogacano biegnącymi obok niej stebnówkami; cyrkę w łapkach (rys. 2.8) utrzymywano w kolorze białym; po obu stronach cyrki co druga łapka była czerwona; cyra z wężykiem (rys. 2.9) łączyła brzegi dwóch płócien;
- ciskanka – (rys. 2.10) – stanowiła ścieg wąski na 3 nitki, dzielący płaszczyznę kołnierzy, mankietów itp.; był to ścieg czerwono-biały, stosowany przeważnie przy zdobieniu przyramek lub łączeniu przedniej i tylnej części koszuli
- wenclik – (rys. 2.12) – odgrywał taką samą rolę zdobniczą jak cisanka; był to ścieg szeroki na 4 nitki,
- łapki – (rys. 2.13) – umieszczano między stebnówkami; były to łapki mieszane (rys. 2.14), motane (rys. 2.15), łączone (rys. 2.16); łapki łączone tworzyły gwiazdki, co w połączeniu białych z czerwonymi dawało gwiazdki mieszane; gwiazdki te haftowano tylko na wencliku; łapki łączone stebnówką nazywano łapkami stebnowanymi (rys. 2.27),
- kula – (rys. 2.22) – był to ścieg biegnący w linii łamanej pod kątem ostrym,
- kula podwójna nakrapiana – (rys. 2.23) – ścieg umieszczany obok kuli równolegle, z którym pośrodku tworzył okienko
Podczas szycia koszul, charakterystycznych dla regionu krzczonowskiego, poza wyżej wymienionymi ściegami stosowane było tzw. tryfienie. Ścieg tryfiony pojawił się na długo przed początkiem XIX wieku i polegał na delikatnym podpruwaniu materiału lnianego, a następnie odliczaniu określonej ilości nitek i stębnowaniu w taki sposób, że na zakończeniu mankietu powstawały idealne marszczenia materiału.
Rys. 3. Tryfiony mankiet koszuli ze zbiorów Bogumiły Wójcik, fot. Łukasz Surma
Tryfienie było procesem bardzo pracochłonnym. Wykonanie jednego mankietu zajmowało ok. 3-5 godzin, dlatego też tak misternie wykonywana odzież często przechodziła z pokolenia na pokolenie.
U schyłku XIX wieku zaszły zmiany w kolorach haftu, pojawił się haft krzyżykowy i oprócz koloru czerwonego z białym pojawiły się barwy: niebieska i żółta. W późniejszych latach haft krzyżykowy ubawiano jeszcze poprzez kolor pomarańczowy i ciemny granat. Takie barwy haftu krzczonowskiego zachowały się do dziś na koszulach męskich i damskich w krzczonowskim stroju ludowym.
Rys. 4. Przykładowy wzór haftu krzyżykowego, fot. Teresa Gutek
Rys. 5. Przykładowy wzór haftu krzyżykowego, fot. Teresa Gutek
Rys. 6. Przykładowy wzór haftu krzyżykowego, fot. Teresa Gutek
Źródło:
[1] Krzczonowski Gościniec, Nr 1/2006 r., str. 20
[2] Janusz Świeży, Strój krzczonowski
[3] Kalendarz Rolników 1992 r., Wydawnictwo Duszpasterstwa Rolników, Włocławek 1992 r.